Włada Riabucha, m. Połtawa
W XIX wieku, kiedy Połtawa była jednym z prowincjonalnych ośrodków Imperium Rosyjskiego, dzięki migracji, związanej z różnymi procesami gospodarczymi i politycznymi, liczba narodowych społeczności miasta zaczęła się rozszerzać dzięki kolonistom różnych grup etnicznych.
W samej Połtawie do końca XIX wieku mieszkało około tysiąca Polaków, wśród których było około 15 rodzin, które stworzyły w mieście małą Polonię i były aktywnymi uczestnikami procesów społecznych [8].
Polonia na Połtawie w tym czasie, choć nieliczna, nie ustępowała budowaniu i utrzymywaniu własnego życia kulturalnego i duchowego.
W ten sposób 23 czerwca 1852 r. Połtawska gubernialna komisja budowlano-drogowa pod przewodnictwem gubernatora M. Oznobyszyna zatwierdziła projekt budowy kościoła na prośbę miejscowych Polaków. Autorem projektu i kierownikiem budowy został młody asystent architektoniczny z Połtawy L. Semko-Sawojski (1830-1887).
Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Połtawie (1859 – 1937) [9].
Kościół został zbudowany na rogu ulic Striteńskiej i Małosadowej (obecnie ulica W. Korolenki) na działce kupionej od radcy kolegialnego Kazimierza Pollewicza za liczne dobrowolne datki od parafian. Poświęcono ją 12 czerwca 1859 roku ku czci Podwyższenia Krzyża Świętego. Budynek był murowany, typu bazylikowego, ze zdobionym portalem przy wejściu i kolumnami kompozytowego porządku. Kościół Połtawski stał się drugim (po Czernihowskim, zbudowanym rok wcześniej, w 1858 rok) kościołem rzymskokatolickim na Lewobrzeżu Ukrainy. Dziś jest zaginionym zabytkiem architektury, ponieważ w 1936 roku został zamknięty, a w 1937 rozebrany przez władze sowieckie [8],[9],[10].
Wśród Polaków z miasta najliczniejszą grupę stanowiła wówczas inteligencja – lekarze, farmaceuci, prawnicy, przedstawiciele zawodów kreatywnych, a także prywatni przedsiębiorcy i robotnicy. Ponadto Polacy byli osobami, które zajmowały stanowiska w różnych instytucjach rządowych, sądowych i regulacyjnych. Osobną grupę stanowili przedstawiciele szlachty polskiej.
Czasami wojskowcy polskie wybierałi Połtawę na pobyt stały i pracę. Tak więc Franciszek Maksymilian Siemaszko (1818-1892), mający 28-letnie doświadczenie w szkolnictwie wojskowym armii carskiej, w okresie lipica 1865 – czerwca 1885 kierował Połtawskim Korpusem Kadetów. Następnie pracował w głównym wydziale wojskowych instytucji edukacyjnych, gdzie przewodniczył komisji pisania programów dla Korpusu Kadetów. Znany jako matematyk, pedagog i kompilator wielu podręczników [8].
Sam Pietrowski Połtawski Korpus Kadetów był najstarszą i najbardziej prestiżową instytucją edukacyjną kadetów w Imperium Rosyjskim w latach 1840-1918. Budynek Korpusu Kadetów wzniesiono w latach 1835-1840 w stylu późnego klasycyzmu. Niestety ten największy budynek zespołu Placu Okrągłego wymaga obecnie znacznych prac konserwatorskich i restauratorskich.
Budynek Pietrowskiego Połtawskiego Korpusu Kadetów. Zdjęcie 2014 r. [11].
Od 1870 r., kiedy weszła w życie ustawa o samorządzie lokalnym, polacy Jan Pawłowski i Ryszard Kamieński zostali członkami Połtawskiej Dumy Miejskiej, aw 1913 r. członkiem Dumy został i syn tego ostatniego, Eugeniusz Kamieński. Ryszard Kamieński, który rozpoczął służbę jako podsekretarz w gubernialnej administracji, w 1872 r. został księgowym Towarzystwa Kredytu Wzajemnego, a od 1881 r. jego głową.
Kamieński był kiedyś znaną postacią publiczną w Połtawie. W szczególności przez 18 lat był prezesem Towarzystwa Pomocy uczniom i w tym czasie dzięki jego staraniom zebrał na potrzeby studentów ok. 40 tys. rubli. W 1907 r. w Połtawie otwarto szkołę jego imienia, w której ofiarował 5000 rubli. Także Towarzystwo Wzajemnego Kredytu postanowiło ustanowić w szkole roczne stypendium w wysokości 100 rubli [8].
Więcej o postaci Kamieńskiego jako osoby publicznej można dowiedzieć się z ekspozycji w Połtawskim Muzeum Krajoznawczym im. W. Kryczewskiego. Tutaj znajduje się buvard z gratulacyjnym adresem do R. Kamieńskiego od kolegów z okazji 25-lecia Połtawskiego Banku Ziemskiego i jego portret fotograficzny.
Buvard z gratulacyjnym adresem do R. Kamieńskiego w Połtawskim Muzeum Krajoznawczym im. W. Kryczewskiego.
Ryszard Kamieński był także jednym z inicjatorów powstania Banku Ziemielnego w Połtawie i członkiem jego zarządu w latach 1881-1909. Akcjonariusze banku zatwierdzili stypendium jego imienia z kapitałem w wysokości 2000 rubli. [12].
Właściwie sam budynek Banku Ziemielnego został wybudowany w 1901 r. w stylu neorenesansowym (al. Pierwomajski 10). Dziś budynek ma status zabytku architektury o znaczeniu lokalnym, a w budynku mieści się Połtawska państwowa wyższa rolnicza szkoła zarządzania i prawa.
Budynek Banku Ziemielnego
Oprócz Ryszarda Kameńskiego, zaangażowanych w edukację było wielu innych przedstawicieli polskiej społeczności miasta. Tak więc po wybuchu I wojny światowej w Połtawie (a także w takich miastach powiatowych, jak Romny i Łochwica) powstało Polskie Towarzystwo Pomocy Ofiarom Wojny, które dążyło do otwarcia szkoły z polskim językiem wykładowym . W dniu 1 września 1916 r. szkoła, która rozpoczęła nauczanie około 200 uczniów i 194 słuchaczy kursów języka polskiego i literatury polskiej, została ostatecznie otwarta.
Dyrektorem został Aleksander Treliński, nauczycielkami Saturnina Maherska, Maria Przeorska, Strefania Trybulska, Wanda Dunin-Karwicka i Irena Rylman. Z powodu braku własnej przestrzeni, dla szkoły została wynajęta sala na parterze w budynku Pierwszego Gimnazjum Połtawskiego [13].
Polacy, mimo wyższości Rosjan, byli reprezentowani wśród urzędników państwowych różnych wydziałów gubernialnych podległych MSW Imperium Rosyjskiego, w szczególności w sprawach budowlanych. I tak w latach 1862-1872 Bolesław Michałowski pełnił funkcję architekta gubernialnego, był członkiem gubernialnej komisji budowlano-drogowej.
Michałowski, pochodzący z polskiej rodziny szlacheckiej z Wilna, podczas pracy w Połtawie, zaprojektował linię kolejową z Połtawy do Konstantyngradu, zbudował kilka mostów, ułożył rynny i bruk w centrum miasta. Niestety nie zachowały się prace architektoniczne B. Michałowskiego, a mianowicie odrestaurowanie pałacu księcia Koczubeja w Dykańce, budynki publiczne i domy prywatne w Połtawie [12].
Jednak wśród architektonicznego dziedzictwa Połtawy znajduje się budynek zaprojektowany przez słynnego Polaka, ukraińskiego i polskiego architekta Władysława Horodeckiego (1863 – 1930). Horodecki znany jest z niezwykłych budowli, zbudowanych w stylu secesyjnym i pseudogotyckim, głównie w Kijowie, Teheranie i kilku polskich miastach. Najbardziej rozpoznawalnymi obiektami stworzonymi według projektów W. Horodeckiego są Dom z chimerami, Kościół św. Mikołaja, Kienesa Karaimska i szereg innych budynków w Kijowie. Ten ostatni budynek stał się prototypem jednego z najbardziej urokliwych domów w Połtawie – rezydencji wykonawcy Bachmutskiego.
Dom parterowy na ul. Dworiańskiej (obecnie ul. Pyłypa Orłyka, 15) został wybudowany w latach 1906-1909 w stylu romantycznej secesji z elementami architektury mauretańskiej. Autorstwo Horodeckiego nie zostało od razu wyjaśnione przez badaczy domu Bachmutskiego. Połtawski architekt Walery Tregubow w swoim artykule o połtawskim śladzie Horodeckiego pisał, że prawdę ustalono po porównaniu tej rezydencji z rysunkiem wspomnianej już Kienesy Karaimskiej w Kijowie. I rzeczywiście, ogólna plastyczność fasady, proporcje i dekoracja obu budynków mają ze sobą wiele wspólnego.
Rezydencja wykonawcy Nauma Bachmutskiego
Historia budowy tych domów wskazuje także na autorstwo Horodeckiego. Kienesa Karaimska została zbudowana w 1902 roku, właśnie przed budową domu Banku Szlacheckiego i Chłopskiego w Połtawie, którego generalnym wykonawcą był Naum Bachmutski. Jest całkiem prawdopodobne, że będąc wyznawcą judaizmu i przebywając w Kijowie, Bachmutski zapoznał się nie tylko z nową kenasą, ale także z jej architektem. Badacze twierdzą, że tak niezwykły, wręcz bajeczny dom Naum Bachmutski zamówił u Władysława Horodeckiego specjalnie dla swojej ukochanej damy, Izabeli.
Ponadto związek architekta z Połtawą ucieleśnia inny budynek. Horodecki brał udział w pracy Połtawskiego gobernialnego jury w celu rozpatrzenia projektów konkursowych kaplicy pamięci na ulicy Zińkiwskiej w Połtawie, która została zbudowana w 1914 roku w stylu ukraińskiego modernizmu architektonicznego z motywami architektury północno-rosyjskiej [14].
Kaplica św. Jerzego na ulicy Zińkiwskiej
Historia miłosna przywiodła do Połtawy kolejnego wybitnego Polaka. Józef Chmielewski, najsłynniejszy fotograf połtawski drugiej połowy XIX – początku XX wieku, znany daleko poza miastem. Urodził się w Warszawie 18 marca 1849 r. w rodzinie szlacheckiej. Kiedyś próbował wstąpić na uniwersytet w Petersburgu, ale z powodu nielojalności jego ojca wobec władzy carskiej, nie został przyjęty. Jednak to w Petersburgu Chmelewski pokazał swój talent do fotografii artystycznej i został profesjonalnym fotografem w wieku 20 lat.
Budynek pierwszego warsztatu Józefa Chmielewskiego (ul. Sobornośći 20)
Podczas pracy w Petersburgu on zapoznał się z Aleksandrą Romer. Wkrótce po ślubie, w 1875 roku przenieśli się do ojczyzny żony, Połtawy, i zamieszkali w domu jej ojca, aptekarza Konstantyna Romera. Pierwszy warsztat Chmielewskiego znajdował się na rogu ulic Aleksandrowskiej (obecnie Sobornośći i Striteńskiej). Tutaj dziś znajduje się tablica pamiątkowa dla słynnego fotografa.
Tablica pamiątkowa Józefa Chmielewskiego
Później para wynajęła mieszkanie w domu księcia Wasiliewa przy ul. Aleksandrowskiej 46 (obecnie ul. Sobornośći 32), gdzie Chmielewski otworzył jedno z pierwszych i najlepszych studiów fotograficznych w Imperium Rosyjskim, “Zakład Fotograficzny Chmielewskiego.” Mistrz w swojej pracy, Chmielewski, używa nowe technologie: wykorzystuje oświetlenie elektryczne, powiększa negatywy na papierze albulińskim, wykonuje klisze fotograficzne.
Budynek, w którym był “Zakład Fotograficzny Chmielewskiego”
Chmelewski to jeden z uznanych na świecie klasyków sztuki fotografii, który wniósł wielki wkład w rozwój fotografii portretowej, gatunkowej i dokumentalnej. On fotografował wiele znanych w Ukrainie osób: Panasa Myrnego, Mychajła Kociubyńskiego, Łesię Ukrainkę, Ołenę Pcziłkę, Hnata Chotkiewicza, Marię Zańkowiecką, Mychajła Staryckiego i wielu innych. Jedną z jego najsłynniejszych fotografii był zbiorowy portret ukraińskich postaci kultury, które przybyły do Połtawy w 1903 roku na uroczystości odsłonięcia pomnika Iwanowi Kotlarewskiemu.
Józef Chmielewski nie ograniczał się do portretów, ale pracował w wielu gatunkach, rewolucyjnych jak na swoje czasy, był jednym z pierwszych fotoreporterów. To on uchwycił szereg wydarzeń, które miały miejsce w Połtawie przez prawie pół wieku. Najciekawszymi były sceny rodzajowe, które utrwalały codzienność Połtawy. Właśnie odbicie życia codziennego na zewnątrz było wówczas nowym zjawiskiem w fotografii końca XIX wieku.
Chmielewski stworzył unikalny opis miasta na fotografiach i galerię portretów jego mieszkańców. Na jego zdjęcia oparte są serii pocztówek, takich jak „Typy Małorosji” czy „Pejzaże Połtawy”. Reprodukcje poszczególnych fotografii często ilustrują różne prace historyków, etnografów, historyków lokalnych. Chmielewski brał udział w 20 międzynarodowych wystawach i otrzymał liczne nagrody – złote medale i dyplomy. Dzieła Józefa Chmielewskiego przekazują nam ducha całej epoki w życiu Połtawy i jej mieszkańców [15], [16], [17].
Jeśli przez J. Chmielewskiego świat dowiedział się, jak wyglądała Połtawa wizualnie, to dzięki naszemu kolejnemu bohaterowi historia Połtawy i Połtawszczyzny jest dla nas udokumentowana.
Iwan Pawłowski, badacz historii regionu połtawskiego, archiwista i nauczyciel (1851 – 1922) – syn rodaka z Poznania Franciszka Pawłowskiego, który w 1854 r. przeniósł się do powiatu Mirhorodskiego na Połtawszczyznę. Tutaj Iwan Pawłowski ukończył Połtawskie Gimnazjum i Wydział Historii i Filologii Kijowski Uniwersytet Św. Włodzimierza [18].
W latach 1874-1913 wykładał historię w Połtawskim korpusie kadetów, a także pełnił funkcję sekretarza Połtawskiej gubernialnej naukowej komisji archiwalnej. Iwan Pawłowski był organizatorem szkółek niedzielnych i odczytów publicznych w gubernii Połtawskiej, był uczestnikiem dyskusji na temat zasad rządowego projektu ochrony zabytków.
To dzięki Pawłowskiemu zorganizowano jedno z najsłynniejszych muzeów regionu połtawskiego – Muzeum Historii Bitwy Połtawskiej na polu o tej samej nazwie, którym on kierował w latach 1909-1918 [8], [18].
Tablica pamiątkowa Iwanowi Pawłowskiemu
Iwan Pawłowski jest właścicielem ponad 150 prac na temat historii Połtawszczyzny, on opublikował wiele dokumentów archiwalnych, słowniki biograficzne na temat znanych postaci Połtawy, dokumentów na temat statystyki o prowincji połtawskiej, historii szlachty połtawskiej i nie tylko. Niedawno została odsłonięta tablica pamiątkowa na fasadzie Połtawskiej szkoły №38 – na miejscu domu, w którym mieszkał Iwan Pawłowski i jego rodzina.
Przeddzień Rewolucji Ukraińskiej (1917 – 1921) na Połtawszczyźnie związany jest z postacią innego etnicznego Polaka, a zarazem politycznego Ukraińca, Wiaczesława (Wacława) Lipińskiego.
W. Lipiński jest znanym ukraińskim politykiem, historykiem, socjologiem i publicystą. Jest teoretykiem ukraińskiego konserwatyzmu i jednym z założycieli Ukraińskiej Partii Demokratyczno-Rolniczej.
Jako absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, a także studiując na Uniwersytecie Genewskim, W. Lipiński otrzymał gruntowne wykształcenie w zakresie agronomii, historii, socjologii. W trosce o ideę niepodległości narodu ukraińskiego starał się pokazać historię elit ukraińskich, mówiąc, że szlachta ukraińska jest ogromną warstwą ukraińskiej historii. Swoje poglądy wyraził w szczególności w broszurze „Szlachta na Ukrainie: jej udział w życiu narodu ukraińskiego na tle jego historii” (Kraków, 1909), a także w artykułach w czasopiśmie „Przegląd Krajowy” (Kijów, 1909).
Przed I wojną światową Lipiński stał u początków Związku Wyzwolenia Ukrainy (1914), a z Rewolucją lutową 1917 roku spotkał w Połtawie. Jako szef 4 Dywizji Rezerwy Kawalerii miał pod swoim dowództwem 152 żołnierzy. Miejscem zamieszkania tej jednostki wojskowej była cegielnia Bożki, która znajdowała się przy ulicy Zińkiwskiej na przedmieściu Połtawy, zwanym Pawlenkami. Sam Lipiński mieszkał na ulicy Aleksandrowskiej, w pobliżu centrum administracyjnego.
W Połtawie Wiaczesław Lipiński nie stronił od życia kulturalnego: miał znajomości z członkami założonego w 1913 r. Klubu Ukraińskiego, bywał na różnych zebraniach. Przyjaźnił się ze wspomnianym wyżej naukowcem Wadymem Szczerbakiwskim, który kierował wówczas Muzeum Archeologicznym.
Po Rewolucji lutowej brał udział w ukrainizacji jednostek wojskowych Połtawszczyzny i starał się zorganizować polityczną organizację mieszkańców regionu. W ten sposób Polak z urodzenia Wacław Lipiński stał się jednym z najjaśniejszych przedstawicieli państwowej koncepcji historii Ukrainy [19], [20].
W ten sposób polskie dziedzictwo Połtawy, od czasów Rzeczypospolitej po czasy współczesne, objawia się nam w pomnikach, miejscach, legendach i oczywiście poprzez życie i działalność wielu znanych osób.
Zapraszamy do przyłączenia się do odkrywania nowych aspektów w historii polskiego dziedzictwa oraz innych miast Ukrainy i Połtawszczyzny!
Wykorzystane źródła:
1. Жук, Віра. Відродження Полтави на початку ХVІІ ст. Поява Мазурівки, Панянки / В. Жук // Приватна справа. – 1999. – 28 січ. (№4). – С. 11.
2. Супруненко, Олександр. Дослідження на Івановій горі у Полтаві 2012 р. / О. Супруненко, Ю. Пуголовок // Полтавський краєзнавчий музей. Маловідомі сторінки історії, музеєзнавство, охорона пам’яток: збірник наукових статей / Управління культури Полтавської облдержадміністрації, Полтавський краєзнавчий музей ім. В. Кричевського. – Полтава: Дивосвіт, 2014. – Вип. 9. – С. 88 – 170.
3. Вечерський, Віктор. Архітектурна спадщина Полтави // Українська культура. – 2014. – №6 [Електронний ресурс] : сайт “Issuu”. – Режим доступу: https://issuu.com/182373/docs/uc_6_14_sait/2
4. Історія однієї вулиці: [вулиця Жовтнева] // Чепіль О. Вулицями старої Полтави: науково-популярні нариси / О. Чепіль. – Полтава: РІК, 2010. – С. 40-59.
5. Супруненко, О. Посад край Мазурівського яру: археологічне підгрунтя ювілею Полтави / О. Супруненко // Зоря Полтавщини. – 1999. – 25 верес. – С. 8.
6. Литвиненко Енгеліна. Першотравневий проспект – складова туристичного маршруту історичними місцями м. Полтава / Е. Литвиненко // Полтавський краєзнавчий музей. Маловідомі сторінки історії, мухеєзнавство, охорона пам’яток: збірник наукових статей 2004 р. / Управління культури Полтавської облдержадміністрації, Полтавський краєзнавчий музей ім. В. Кричевського. – Полтава: Дивосвіт, 2014. – Вип. 9. – С. 88 – 170.
7. Школьна О. В. Великосвітські мануфактури князів Радзивіллів ХVІІІ – ХІХ століть на теренах Східної Європи / Ольга Володимирівна Школьна. – К.: Видавництво Ліра-К., 2018. – 192 с.
8. Жванко, Любов. Полонія на терені Полтавської губернії (1802 – 1914): деякі сторінки історії взаємин / Л. Жванко, С. Гладка // Історія в школі. – 2019. – №9/10. – С. 1-9; №12. – С. 2-7.
9. Ізотов, Ігор. Зруйнована пам’ятка: історія римо-католицького костелу у Полтаві [Електронний ресурс] : сайт “Суспільне. Новини”. – Режим доступу: https://suspilne.media/172164-dla-cogo-poltavi-brend-poasnue-dizajner/
10. Римско-католическая церковь: [В Полтаве] // Бучневич В. Е. Записки о Полтаве и ее памятниках / В. Е. Бучневич. – Полтава: Типо-литография правления, 1902. – С. 256
11. Ославська, Світлана. Сам собі командир: як полтавчани перетворили Кадетський корпус на мистецький [Електронний ресурс] : сайт “Platforma”. – Режим доступу: https://platfor.ma/magazine/text-sq/pb/kadetskiimistetskii/
12. Павловский И. Ф. Полтавцы: иерархи, государственные и общественные деятели и благотворители: опыт краткого биографического словаря Полтавской губернии с половины ХVІІІ в.- Репр. воспроизведение изд. 1914 г. – Х.: САГА, 2009. – 315 с.
13. Мондзік М. Поляки в Центральній та Східній Україні у 1832 – 1921 роках / Марек Мондзік, Маріуш Коженьовський, Кшиштоф Лятавєц, Даріуш Тарасюк; пер. з польск. Б. Цимбала, Н. Шишкіної. – К.: Ніка-Центр, 2017. – 288 с.
14. В. Трегубов: Полтавський слід архітектора Городецького [Електронний ресурс] : сайт “Незалежна асоціація архітекторів”. – Режим доступу: https://archcity.pro/2018/01/13/poltavskyj-slid-arhitektora-gorodetskogo/
15. Аничин Є. Привіт із Полтави. Ілюстрований каталог поштових карток з видами міста та околиць. Ч. 2. Видання до 1904 р. – Полтава: ТОВ “АСМІ”, 2019, – 140 с.
16. Скалацький, Ким. “Незабвенный И. Ц. Хмелевский”: [про фотомайстра, який проживав у Полтаві з 1875 р.] // Слов’янський збірник. – Полтава: Техсервіс, 2004. – Вип. 3. – С. 160 – 163.
17. Хмелевский, Иосиф Целестианович [Електронний ресурс] : сайт “История Полтавы (сайт Бориса Тристанова)”. – Режим доступу: http://histpol.pl.ua/ru/component/content/article?id=2313
18. Павловский И. Ф. Краткий биографический словарь ученых и писателей Полтавской губернии с половины ХVІІІ в. Первое дополнение к краткому биографическому словарю ученых и писателей Полтавской губернии.- Х.: САГА, 2009. – 315 с. (Репринтное воспроизв. издания Полтава: Типо-литогр. приемников Дохмана, 1912 г; Т-во Печатного Дела (тип. бывш. Дохмана), 1913 г.).
19. Передерій, Ірина Григорівна. В’ячеслав Липинський: етнічний поляк, політичний українець [Текст]: монографія: до 130-річчя з дня народження / І. Г. Передерій; Полтавський національний технічний університет ім. Ю. Кондратюка. – Полтава: ПНТУ ім. Ю. Кондратюка, 2012. – 622 с.
20. Липинский, Вацлав Казимирович [Електронний ресурс] : сайт “История Полтавы (сайт Бориса Тристанова)”. – Режим доступу: http://histpol.pl.ua/ru/component/content/article?id=2313
