Włada Riabucha, m. Połtawa

            Połtawa, znana jako jeden z najważniejszych ukraińskich ośrodków kulturalnych, jest kolebką i miejscem działalności wielu znanych postaci historii i kultury. Rola miasta w historii Europy jest najczęściej wymieniana w kontekście bitwy pod Połtawą – kluczowej bitwy Wielkiej Wojny Północnej, ale nie mniej interesujące jest to, że Połtawa jest także skarbnicą dziedzictwa dla zamieszkujących ją ludów niegdyś i teraz.

            Polskie dziedzictwo, na pierwszy rzut oka niewidoczne w tym mieście środkowo-wschodniej części Ukrainy, staje się jasne, i jednocześnie bardzo interesujące, jeśli zagłębimy się trochę w historię.

            Połtawa po raz pierwszy stała się częścią Korony Polskiej w 1508 roku, kiedy król Zygmunt I odebrał ją księciu Michałowi Glińskiemu za udział w powstaniu. Jednak dopiero po Unii Lubelskiej w 1569 r., kiedy miasto weszło w skład Rzeczpospolitej Obojga Narodów w granicach województwa kijowskiego, na Połtawę, jako na miasto graniczące z Dzikim Polem, zwrócono szczególną uwagę.

            I tak w 1608 r. hetman koronny Stanisław Żółkewski, znana postać państwowa i wojskowa, wielki magnat polski, wybudował na prawym, wysokim brzegu rzeki Worskli twierdzę Połtawską. Wkrótce pojawi się tu wielu rzemieślników i kupców, dzięki czemu Połtawa otrzyma prawo magdeburskie już w pierwszej połowie XVII wieku [1].


Majdan Soborny – centralny plac twierdzy Połtawskiej

            Dokładnie za czasów Żółkewskiego powstało nowoczesne miasto na obszarze zwanym Iwanowa Góra, pomiędzy dwoma wąwozami, które odtąd nazywane są Mazurówski i Paniański. Tu natrafiamy na pierwsze polskie ślady, które zachowały się do dziś – to okolica, a następnie przedmieście Mazurówka. Mówi się, że tutaj, na stokach, osiedlali się rzemieślnicy i służba z Mazowsza, a w twierdzy żołnierze, kozacy i administracja królewska [2].

Widok na Połtawę przez Mazurówski wąwóz. Litografia barwna za rytownictwem G. Stadlera. Początek XIX wieku.[3]

            Jako pamiątkę Mazurówskiej Bramy w Twierdzy Połtawskiej mamy dziś na planie miasta zbudowaną w XIX wieku ulicę Mazuriwską, która biegnie wzdłuż dawnego muru twierdzy i schodzi na Podol.

Na ul.Mazuriwskiej

            O innym wąwozie, Paniańskim, a dziś także o zejściu i ulicy Paniańskiej, istnieją dwie wersje legendy. Według pierwszej, jeden z polskich szlachciców mieszkających wówczas w Połtawie miał ciężko chorą córkę. Jakoś panienka domyśliła się, że jak będzie piła wodę ze źródła, które spływało z góry wąwozu – to wróci do zdrowia. Inni mieszkańcy Połtawy też zaczęli „leczyć się” tą wodą, a wąwóz i ten teren nazwano “Panianka” (ukr. панянка – pol. panienka).

Na zejściu i ulicy Paniańskiej

            Inna legenda, zapisana przez krajoznawcę Wasyla Bucznewicza, opowiada o setniku kozackim, który w czasie, gdy w Połtawie szalała dżuma we śnie pojawiła się tajemnicza panienka i powiedziała, że ​​gdy wykopie się studnię na tej górze, zaraza się skończy. I tak się stało. Nie wiadomo więc, która młoda dama dała nazwę nowoczesnej miejscowości – legendarna polska dziewczyna czy ukraińska młoda dama ze snów. W końcu, jak wiemy, zarówno polskie, jak i ukraińskie dziewczyny nazywane są panienkami [4].

            Po Stanisławie Żółkewskim Połtawę przypisano do zadnieprzańskich dóbr książąt Michała i Konstantyna Wiśniowieckich, później miasto należało wojewodzie polskiemu magnatowi Marcinowi Kalinowskiemu, który został hetmanem polnym i koronnym, a w 1630 r. Połtawę nadano Bartłomiejowi Obałkowskiemu.

            Żółkiewski rozbudował Połtawę jako prawdziwe miasto również z oczekiwaniem, że trafi ono do jego zięcia i następcy Stanisława Koniecpolskiego. Ten ostatni na początku lat 40 XVII wieku, według projektu francuskiego inżyniera Guillaume’a de Beauplan’a, rozbudował twierdzę, w tym m.in. wąwóz Mazurówka ze źródłem rzeki Łtawy. Od tego czasu w przypadku oblężenia mieszkańcy nie mieli już cierpieć z powodu braku wody.

Rekonstrukcja baszty Podolskiej XVIII wieku

            Twierdza miała wtedy 5 bram i była wzmocniona drewnianymi, rąbanymi wieżami. Rekonstrukcję jednej z baszt, jednak już z XVIII wieku, można dziś oglądać na starym mieście, ale artefakty twierdzy, naprzykład naczynia, są pokazane na wystawie w Połtawskim Muzeum Krajoznawczym.

            Później Połtawa przeszła w ręce syna Stanisława – Aleksandra Koniecpolskiego, a faktycznie jego gubernator Sokalski pozostał w mieście, aż w 1646 r. Połtawa przeszła w posiadanie ukraińskiego magnata katolickiego Jaremy Wyszniowieckiego. Wkrótce potem po dojściu do władzy Bohdana Chmielnickiego, magnaci i przedstawiciele bogatej szlachty opuścili Połtawę, ale pospolite Polacy zasymilowali się i stali się rdzennymi mieszkańcami Połtawy [1], [5], [6].

            Kolejny, XVIII wiek, rozpoczął się wraz z Wielką Wojną Północną, która wywarła ogromny wpływ na historię polityczną Europy. Połtawa stała się kluczowym miejscem bitwy w 1709 r., w której, niestety, pokonano wojska kozackie, które wspierały szwedzkiego króla Karola XII.

            Jednak dla wzbogacenia kolekcji polskich artefaktów miasta, te wydarzenia również odegrały ważną rolę. Tak więc pracownicy Połtawskiego Muzeum Krajoznawczego im W. Kryczewskiego powiedzą o tym, jak dwa europejskie pistolety z czasów Wielkiej Wojny Północnej z funduszy połtawskich zostały wymienione na ​​zbroję polskiego husarza z XVI-XVII wieku, która wcześniej znajdowała się w Lwowskim Muzeum Historycznym.

Zbroja polskiego husarza z XVI-XVII w. w Połtawskim Muzeum Krajoznawczym im W. Kryczewskiego

            Można tu również zobaczyć polskie pudełka na pamiątki z XIX wieku: jedno z wiekiem w kształcie nagrobka króla Stefana Batorego, drugie w kształcie nagrobka Jana I Olbrachta.

Polskie pudełka na pamiątki z XIX wieku. Połtawskie Muzeum Krajoznawcze im. W. Kryczewskiego

            Do innych ciekawych zabytków materialnych związanych z historią Rzeczypospolitej należy kolekcja pasów kuntuszowych w Połtawskim Muzeum Sztuki im. M. Jaroszenki. Pasy kuntuszowe lub słuckie były nieodłącznym atrybutem stroju arystokratycznego szlachty i magnatów na ziemiach koronnych w XVII-XVIII wieku.

            “Pasy słuckie” stały się inną nazwą pasów kuntuszowych ze względu na dużą manufakturę w Słucku, która rozkwitła w połowie XVIII wieku, kiedy manufakturami zwanymi persjarniami prowadzili ormiańscy tkacze Madżarjancy. W ogóle na terenie Rzeczypospolitej często trzymali je polscy magnaci, w szczególności, Sobiescy i Radziwiłłowie. Znajdowały się one niemal na całym terytorium Rzeczypospolitej: od Nieświeża i Białej Podlaskiej po Lwów i Żółkiew, od Warszawy i Krakowa po Buczacz i Czudnów. A pierwsze manufaktury pojawiły się w państwie na terenie ziem ukraińskich – w Stanisławowie i Brodach.

            Utkane z jedwabiu, bogato zdobione złotymi i srebrnymi nićmi, te pasy kosztowały oficjalną pensję urzędnika, a ze względu na wysoki koszt, są obecnie niemożliwe do odtworzenia. Dzięki wysokiej jakości pasy słuckie są nadal w dobrym stanie. Połtawskie Muzeum Sztuki im M. Jaroszenki posiada wiele odmian pasów kuntuszowych, wytwarzanych w różnych manufakturach Rzeczypospolitej, Wschodu, Imperium Rosyjskiego. W muzeum w rzeczywistości przetrwały dwa fragmenty pasów ze Słucka: jeden z napisem „Słuck”, a drugi z polską wersją imienia kierownika persjarni – „Leo Madżarski” [7].

Pasy kuntuszowe w Połtawskim Muzeum Sztuki im. M. Jaroszenki

            Dziś takie kuntuszowe pasy możemy oglądać w Połtawie dzięki wyprawom Wadyma Szczerbakiwskiego i Konstantyna Moszczenki, przeprowadzonych w 1919 r. przez cerkwie i majątki regionu. Przecież pasy jako cenne dary były często ofiarowywane kościołom różnych powiatów gubernii Połtawskiej.

            Takie były i pozostają zabytki polskiej historii miasta, związane z wydarzeniami historycznymi, miejscowościami i cennymi znaleziskami. W następnym artykule rozważymy polskie dziedzictwo Połtawy w kontekście działań konkretnych osobowości, ich twórczości czy związanych z nimi obiektów architektonicznych.

            Zapraszamy do przyłączenia się do odkrywania nowych aspektów w historii polskiego dziedzictwa oraz innych miast Ukrainy i Połtawszczyzny!

Wykorzystane źródła:

1. Жук, Віра. Відродження Полтави на початку ХVІІ ст. Поява Мазурівки, Панянки / В. Жук // Приватна справа. – 1999. – 28 січ. (№4). – С. 11.

2. Супруненко, Олександр. Дослідження на Івановій горі у Полтаві 2012 р. / О. Супруненко, Ю. Пуголовок // Полтавський краєзнавчий музей. Маловідомі сторінки історії, музеєзнавство, охорона пам’яток: збірник наукових статей / Управління культури Полтавської облдержадміністрації, Полтавський краєзнавчий музей ім. В. Кричевського. – Полтава: Дивосвіт, 2014. – Вип. 9. – С. 88 – 170.

3. Вечерський, Віктор. Архітектурна спадщина Полтави // Українська  культура. – 2014. – №6 [Електронний ресурс] : сайт “Issuu”. – Режим доступу: https://issuu.com/182373/docs/uc_6_14_sait/2

4. Історія однієї вулиці: [вулиця Жовтнева] // Чепіль О. Вулицями старої Полтави: науково-популярні нариси / О. Чепіль. – Полтава: РІК, 2010. – С. 40-59.

5. Супруненко, О. Посад край Мазурівського яру: археологічне підгрунтя ювілею Полтави / О. Супруненко // Зоря Полтавщини. – 1999. – 25 верес. – С. 8.

6. Литвиненко Енгеліна. Першотравневий проспект – складова туристичного маршруту історичними місцями м. Полтава / Е. Литвиненко // Полтавський краєзнавчий музей. Маловідомі сторінки історії, мухеєзнавство, охорона пам’яток: збірник наукових статей 2004 р. / Управління культури Полтавської облдержадміністрації, Полтавський краєзнавчий музей ім. В. Кричевського. – Полтава: Дивосвіт, 2014. – Вип. 9. – С. 88 – 170.

7. Школьна О. В. Великосвітські мануфактури князів Радзивіллів ХVІІІ – ХІХ століть на теренах Східної Європи / Ольга Володимирівна Школьна. – К.: Видавництво Ліра-К., 2018. – 192 с.