Cmentarz Bajkowa w Kijowie. Polskie nagrobki

Cmentarz Bajkowa jest jedną z 29 kijowskich nekropolii.  

Założony został wzdłuż rzeki Łybedź, od której obecnie oddzielony jest linią kolejową. Położony jest na wschodnim zboczu Góry Bajkowa. Nazwa pochodzi od nazwiska rosyjskiego generała, właściciela pobliskiego majątku Sergieja Bajkowa, z bajką zaś nie ma nic wspólnego.

Od północy graniczy z kompleksem medycznym oraz budownictwem biurowym.

 Cmentarz podzielony jest na dwie części (stary cmentarz i nowy cmentarz), które przedzielone są ulicą Bajkowa (po 1917 nazwa ulicy zmieniona została na Szmidta, do pierwotnej wrócono między 1941 a 1943, za czasów niemieckich). Po obydwu stronach drogi znajdują się polskie (katolickie) kwatery, na których łącznie znajduje się około 650 nagrobków z napisami w języku polskim. Na nowym cmentarzu umiejscowiony jest również sąsiadujący z polską kwaterą kompleks kilkudziesięciu kaplic. W głębi cmentarza znajduje się kwatera, w której pochowani zostali polscy legioniści z 1920 roku. Pojedyncze polskie groby znajdują się również w innych częściach cmentarza.

Obecnie nagrobki współczesne są przemieszane z historycznymi, co powoduje zacieranie się pierwotnego podziału na części luterańską, polską i prawosławną (na cmentarzu znajdują się również pochówki innych grup narodowych i etnicznych, jednak nie tworzą większych odrębnych stref), chociaż ogólny ich układ nadal pozostaje czytelny. Założenie nekropolii jest nieregularne, z częściowo czytelnym historycznym układem alej i wyznaczoną główną, reprezentacyjną w nowej części cmentarza, biegnącą od bramy. Jedynie w niektórych regionach cmentarza pojawia się układ regularny lub zbliżony do regularnego (np. w okolicy alei reprezentacyjnej, w części niemiecki nowego cmentarza). Po stronie zachodniej (na nowym cmentarzu) znajduje się krematorium i kolumbarium. Cmentarz jest silnie porośnięty zarówno starodrzewem, jak i późniejszymi samosiejkami. W niektórych miejscach również zarośnięty krzakami. Na cmentarzu znajdowały się drewniana kaplica prawosławna, (po wybudowaniu cerkwi została rozebrana), przypuszczalnie drewniana kaplica cmentarna w części katolickiej starego cmentarza, niezachowana. Istniała również kaplica cmentarna w części luterańskiej. Na temat kaplic polskiej i luterańskiej brak bliższych informacji. Podążając za informacjami w nekrologach stwierdzić można, że była, jednak dość sporadycznie, wykorzystywana przynajmniej do roku 1915.

Tu nie ma wysokiej klasy rzeźb jak na Łyczakowskim cmentarzu we Lwowie.

Do nowego cmentarza prowadzą 3 bramy główne stylizowane na kaplice: prawosławna, katolicka i luterańska.

Czas powstania cmentarza: 1834 rok.

Powierzchnia cmentarza: ok. 70 ha

Najstarszy nagrobek dla którego wykonano dokumentację: nagrobek Teodozji Kolankowskiej.

Bardzo cenną informację o cmentarzu znalazłam na portalu “Dziedzictwo za granicą. Baza poloników” uruchomiony w 2023 roku, tworzony przez Instytut Polonika.

Zadaniem jego jest troska o pozostające poza granicami Polski materialne świadectwo dziejów Polski oraz przywracanie i zachowywanie pamięci o ważnych dla współczesnych Polaków osobach oraz istotnych faktach historycznych.

To oni właśnie sporządzili listę największą i najbardziej aktualną listę nagrobków i osób pochowanych na cmentarzu.

Historia cmentarza wygląda następująco:

1832–1833 – przygotowania do uruchomienia nowego cmentarza.

ok. 1834 – pierwsze pochówki na cmentarzu Nowostrojewskim (pierwotna nazwa cmentarza Bajkowa).

1841 – poświęcono drewnianą cerkiew pw. św. Dymitra z Rostowa.

1848 – w części luterańskiej wzniesiono kaplicę i niezachowany budynek przeznaczony na potrzeby pracowników cmentarza.

1876 – do cmentarza włączono tereny po drugiej stronie ulicy Bajkowa, znane jako nowy cmentarz. Wydzielono tu również części prawosławną, katolicką i luterańską.

1884–1889 – na nowym cmentarzu prawosławnym zbudowano murowany kościół Wniebowstąpienia Pańskiego w stylu neobizantyjskim według projektu Władimira Nikołajewa.

Lata 80. XIX wieku – wzniesiono mur z czerwonej cegły odgradzający cmentarz od ulicy Bajkowa.

1900 – administrujący częścią katolicką cmentarza ks. Piotr Żmigrodzki zwrócił się o dodatkowe 10 akrów ziemi, na co uzyskał zgodę w 1901 roku.

1935 – w kwaterze polskich żołnierzy poległych wiosną 1920 roku postawiono pomnik.

1971 – decyzją organu wykonawczego Rady Miejskiej Kijowa cmentarz Bajkowa został zamknięty dla nowych pochówków.

1975 – obok cmentarza zakończono budowę krematorium. Prowadzi do niego „Ściana pamięci”, wzdłuż której artyści Ada Rybaczuk (1931–2010) i Władimir Mielniczenko (ur. 1932) stworzyli betonowy mur o oryginalnej, monumentalnej kompozycji. Prace nad nim trwały blisko 13 lat, jednak w roku 1981 zostały przerwane i uznane za niezgodne z duchem socjalizmu. Mimo że licząca ok. 230 m2 płaskorzeźba była już prawie ukończona, w roku 1982 zdecydowano się na zalanie jej betonem.

2001 – cmentarz Bajkowa został uznany za wybitny zabytek historii Ukrainy.

Jest czynny.

Dla cmentarza wykonano spis pomników (obejmujący wszystkie nagrobki uznane za polskie, także powstałe po 1945 roku), łącznie 1342 kart).

Lista osób pochowanych- 814 osób.

Liczba nagrobków, dla których wykonano karty dokumentacyjne- 644, w tym:

przed 1800: 0

1801-1850 : 5

1851-1900 : 280

1901-1945 : 329

1946-2000 : 24

po 2001: 6

Na cmentarzu prowadzone są bieżące prace porządkowe organizowane zarówno przez polskie organizacje, jak i zarząd cmentarza.

Od 1992 roku grupa entuzjastów Sekcji Opieki nad Zabytkami Kijowskiego Narodowościowo-Kulturalnego Stowarzyszenia Polaków „Zgoda” działającego przy Związku Polaków na Ukrainie systematycznie prowadzi pracę naukowo-badawczą i ratunkową w celu zachowania polskich miejsc pamięci narodowej − pomników i grobów (ponad 300) na Nekropolu Bajkowa w Kijowie.

Akcja „Sprzątajmy polskie groby” trwa od wiosny do jesieni i pracę w jej ramach wykonywane są regularnie. Utrzymuje się i uporządkowuje przy tym miejsca pochówku nie tylko Polaków, ale także mogiły i nagrobki przedstawicieli innych narodów, spoczywających na terytorium historycznej polskiej parceli Cmentarza Bajkowa.

Polonika odnotowuje 3 kaplice z zachowanymi po polsku napisami.

Kaplica Gerarda Bajkowskiego 1910 roku, kaplica rodzin Werbskich i Ruszczyńckich 1910 i kaplica Chorzewskich.

Są kaplice przypisane dziełu rąk znanego architekta Władysława Horodeckiego.

Od dewastacji uratowane zostały groby i przywrócono pamięć o wielu wybitnych Polakach, którzy mieszkali w Kijowie w XIX−XX stuleciu, wśród których m.in. znalazły się takie postaci, jak:

Józef Zawadzki (1818–1886) − polski wydawca i drukarz, publicysta, założyciel Towarzystwa Polskiego w Kijowie i Giełdy Miejskiej. Prezydent Kijowa w latach 1860-1863.

Ludwik Górecki, (1825−1885) − polski doktor medycyny, profesor Uniwersytetu im. św. Włodzimierza w Kijowie, założyciel pierwszej kliniki dermatologicznej na terenie Rosji. Prowadził wszechstronną działalność w sferze medycyny, w 1871 roku przeprowadził w Kijowie pierwsze szczepionki na ospę.

W kijowskim uniwersytecie św. Włodzimierza do 1863 r. pracowała pokaźna grupa wykładowców polskiego pochodzenia.

Wśród studentów wydziałów fizyko-matematycznego i medycznego w pierwszych dziesięcioleciach istnienia Uniwersytetu Polacy stanowili zdecydowaną większość.

Po zdławieniu Powstania Styczniowego władze carskie przystąpiły do „ostatecznej” walki z Polakami na Ukrainie. Zabroniono nawet mówić po polsku między Polakami w miejscach publicznych. Uniwersytet Kijowski stał się uniwersytetem rosyjskim. Liczba Polaków na Uniwersytecie Kijowskim po powstaniu znacznie zmalała.

Jednym Polakiem, którego pozostawiono na posadzie był pochodzący z Równego medyk, docent Ludwik Górecki, który w 1848 ukończył tu wydział medycyny i pozostał w swojej Alma Mater, gdzie pracował aktywnie aż do 1880 roku. Swoją działalnością naukową praktyczną przyniósł wiele pożytku nie tylko swojej uczelni, lecz i miastu. Był jednym z inicjatorów założenia w Kijowie kliniki dermatologii, której pracą kierował.

Prowadził on wszechstronną działalność w sferze medycyny, był świetnym lekarzem ogólnym, jak i utalentowanym chirurgiem. W 1871 roku przeprowadził w Kijowie pierwsze szczepionki na ospę.

Włodzimierz Wysokowicz (1854−1912) − profesor Uniwersytetu im. św. Włodzimierza w Kijowie, jeden z założycieli współczesnej immunologii. Założyciel Instytutu Bakteriologicznego.

Jego dorobek naukowy dał początek nowej nauce w medycynie światowej nazwanej patofizjologią. Był jednym z promotorów filozofii badawczego podejścia w medycynie, łączącego wiedzę z zakresu fizjologii i morfologii z uwzględnieniem funkcji układów i organów w chorobie i w zdrowiu. Mieszkał przy ul. Nesterowskiej (Iw. Franki) 34.

Katedrą Anatomii Patologicznej w uniwersytecie św. Włodzimierza w latach 1895-1912 kierował jeden z założycieli współczesnej immunologii prof. Włodzimierz Wysokowicz – pochodzący z Gajsyna na Podolu, absolwent uniwersytetu charkowskiego. Był on  jednym z promotorów filozofii badawczego podejścia w medycynie, łączącego wiedzę z zakresu fizjologii i morfologii z uwzględnieniem funkcji układów i organów w zdrowiu i w chorobie. Jego badania dały początek nauce nazwanej patofizjologią, rozwijanej dalej pomyślnie w utworzonej przez niego szkole mikrobiologicznej, której pracami, kierował później Ołeksandr Bohomolec. Włodzimierz Wysokowicz założył Instytut Bakteriologiczny, będący kolebką całego pokolenia patologów.

Józef Chojnowski − polski archeolog oraz kolekcjoner.

W drugiej połowie XIX w. pracował w Kijowie i jego okolicach, jak również na obszarach położonych dalej na południe, w rejonie wybrzeża Morza Czarnego i Azowskiego. Eksponaty jego bogatej kolekcji, w której zgromadzono zabytki archeologiczne pochodzące z czasu od paleolitu po średniowiecze oraz wyroby rzemiosła artystycznego z XIX w., które na mocy jego testamentu 1903 r. przeszły na własność Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Znajdują się obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie, Muzeum Narodowym w Poznaniu, Państwowym Muzeum Archeologicznym.

Walerian Kulikowski − utalentowany polski architekt, projektant budowli Zarządu Południowo-Zachodniej Kolei Żelaznej przy ul. Łysenki 8 w Kijowie, budynków dworcowych na stacjach kolejowych Fastów i Koziatyn.

Leon Idzikowski (1827−1865) − polski księgarz, wydawca i przedsiębiorca.

Założyciel największej i najsłynnniejszej księgarni i firmy wydawniczej w Kijowie „Leon Idzikowski”, która mieściła się przy głównej alei miasta – Chreszczatyku. Drukował on między innymi, pierwsze wydania utworów wybitnego kompozytora ukraińskiego Mikołaja Łysenki.

Obecnie jest w Kijowie ulica Idzikowskich.

Wilhelm Kotarbiński (1848–1921) – wybitny polski malarz (jego grób grupa entuzjastów Stowarzyszenia „Zgoda” szukała przez cztery lata).

Pracował przy tworzeniu fresków w soborze św. Włodzimierza w Kijowie. Był też autorem ilustracji do Pisma Świętego. Za zasługi w dziedzinie malarstwa Akademia Sztuk Pięknych w Petersburgu nadała mu w 1915 r. tytuł akademika.

Także odnalezienie mogiły Emilii Wysockiej pozwoliło przywrócić po dziewięćdziesięciu latach zapomnienia pamięć o pięknej poezji jej syna Włodzimierza Wysockiego (1846–1894) – znakomitego polskiego poety-pozytywisty oraz fotografa kijowskiego.

Ludwik Konsencjusz

Na nagrobku napis w języku rosyjskim: Начальник станции Царской Площади, от контролеров и сослуживцов (Szef stacji Placu Carskiego, od kontrolerów i współpracowników).

Plac Carski to obecnie plac Europejski znajdujący się na początku Chreszczatyku. W tamtych czasach była tam górna stacja tramwaju łącząca Chreszczatyk z Padołem. Szefem tej stacji na początku 20. wieku był Polak Ludwik Konsencjusz.

Czas powstania nagrobku: ok. 1911-1914.

Stanisław Syroczyński

Stanisław Syroczyński urodził się w 1848 r w Jurkowcach, majątku leżącym w guberni kijowskiej. Wywodził się z rodziny polskiej szlachty osiadłej na Ukrainie. Był synem Seweryna – lekarza z wykształcenia, który jednak porzucił praktykę, aby zająć się prowadzeniem majątku. Rodzice zmarli, gdy był  kilkunastoletnim chłopcem.

Z wykształcenia był inżynierem leśnikiem, absolwentem Akademii Rolniczej w Moskwie. Przez kilka lat pracował w tym charakterze w guberni tambowskiej, a od 1874 r. również zajął się gospodarzeniem w Jurkowcach, które doprowadził do rozkwitu. Ożenił się ze Stanisławą z Podhorskich.

Stanisław Syroczyński był szeroko znany i ceniony w środowisku ziemiańskim guberni kijowskiej. Prowadził bowiem szeroko zakrojoną działalność społeczną i polityczną. Piastował wiele funkcji, zdobywając sympatię i uznanie środowiska.

W 1906 r. założył razem z Romanem Dmowskim Polskie Stronnictwo Narodowe na Rusi. W sporze romantycznego rewolucjonizmu z pozytywistycznym pragmatyzmem stanął na gruncie tego drugiego i zdecydował się kandydować do Rady Państwa – wyższej izby parlamentu rosyjskiego, do którego wybory ogłosił car w celu złagodzenia nastrojów rewolucyjnych. 17 kwietnia 1906 r. został wybrany na reprezentanta guberni kijowskiej i pełnił tę funkcję do 1909 r.

Ważną inicjatywą Stanisława Syroczyńskiego był pomysł budowy w Kijowie polskiego szpitala. Rozpoczął zbiórkę funduszy, sam przeznaczył na ten cel za życia i w testamencie 150 tys. rubli (na ogólny koszt budowy 222 tys.) Zbiórka funduszy odbywała się także po jego śmierci. W nekrologu zamieszczonym w polskiej gazecie – „Dzienniku Kijowskim” żona, powołując się na ostatnią wolę męża, zamieściła prośbę, aby zamiast kwiatów składać ofiary na budowę szpitala. Szpital został oddany do użytku w 1914 roku i nosił imię Stanisława Syroczyńskiego. Budynek istnieje w Kijowie do dnia dzisiejszego i mieści się w nim oddział Instytutu Neurochirurgii. W tym samym roku i dzięki funduszom tego samego darczyńcy rozpoczęła działalność w Lublinie szkoła, która obecnie nosi jego imię.

Stanisław Syroczyński zmarł w Kijowie 20 kwietnia 1912 r. Msza żałobna odprawiona została w kościele katolickim św. Aleksandra, pochowany został na cmentarzu Bajkowa. Informacje o nim i jego rodzinie zostały odnalezione  w pamiętnikach szlachty polskiej na Ukrainie, prasie wydawanej przez Polaków  w Kijowie i Petersburgu, dokumentach archiwalnych oraz opracowaniach historycznych.

Inskrypcja na nagrobku:

Ś. + P. / STANISŁAW / SYROCZYŃSKI / POSEŁ DO RADY PAŃSTWA / Z ZIEMI KIJOWSKIEJ. / FUNDATOR SZPITALA / RZYM.-KATOLICKIEGO W KIJOWIE, / I INNYCH INSTYTUCYI / DOBROCZYNNYCH. / ŻYŁ LAT 64 / ZM. 20 KWIETNIA / 1912 R. //.

Kazimierz Werner– inżynier, wieloletni współpracownik znanej firmy zakładów kotlarskich „W. Fitzner i K. Gamper” w Sosnowcu, zmarł w Kijowie.

Znany był w świecie cukrowniczym jako przedstawiciel firmy Rephan. Pochodzi z Królewstwa. Skończył politechnikę ryską. Jako fachowiec znany i ceniony, jako człowieka cechowały go zawsze prawość charakteru i cień melancholii, jakie rzuciły nań przejścia życiowe.

Szanowany przez kolegów i znajomych, zmarły był członkiem Towarzystw polskich, technologicznego i gimnastycznego w Kijowie.

Kwatera żołnierzy polskich z 1920 roku (kwatera legionistów)

Oryginalny pomnik powstał w roku 1935 staraniem Konsulatu Generalnego RP w Kijowie. Zachowała się jego dokumentacja fotograficzna. Zniszczony w roku 1937, został częściowo odrestaurowany w roku 1939 i w kolejnych latach ponownie zniszczony. Wraz z rozszerzaniem się granic cmentarza na jego miejscu powstały nowe pochówki. Na początku lat 90. przystąpiono do poszukiwań miejsca lokalizacji pomnika, lokalizacja wskazana została przez rodzinę Berezowskich opiekujących się cmentarzem i kwaterą jeszcze przed II wojną światową. W roku 1992 opiekę nad miejscem podjęło Stowarzyszenie Polaków “Zgoda” w tym czasie kierowane przez p. Czesławę Raubiszko i Wiktorię Radik.

Grupa entuzjastów pod kierownictwem Pani Czesławy Raubiszko odnalazła, uratowała od dewastacji i przejęła pod swoją opiekę Kwaterę 114 żołnierzy 3 Dywizji Piechoty Legionów Wojska Polskiego, którzy walczyli w maju i czerwcu 1920 roku w obronie Kijowa na Przyczółku Browarskim.

Po jego odnalezieniu w roku 1995 wystawiono prowizoryczny krzyż. W roku 1997 udało się odnaleźć fragmenty oryginalnego pomnika i jeden z metalowych krzyży. W roku 1998 wzniesiono nowy pomnik wzorowany na przedwojennym, jego uroczystego odsłonięcia dokonano 11 listopada 1998 roku. Pomnik został poświęcony przez ks. Andrzeja Raka. Prace były możliwe dzięki wsparciu Ambasady RP, Konsulatu RP, Radzie Pamięci Walk i Męczeństwa (głównego organizatora przedsięwzięcia) oraz wsparciu firmy „Polnord”, która przeprowadziła prace budowlane. Prace kamieniarskie wykonał kijowski warsztat „Бєлічі”. W roku 2022 umieszczone zostały tablice z nazwiskami osób pochowanych w kwaterze.

Tu właśnie odbywają się teraz uroczystości z okazji Dnia Wojska Polskiego i innych świąt państwowych.

W warszawskiej gazecie „Kurier Polski” za 4 maja 1935 rok był artykuł „Podniosła uroczystość polska w Kijowie. Odsłonięcie pomnika poległych żołnierzy polskich”. Między innymi wspomniano o przyjęciu w konsulacie. „Wieczorem odbyło się w konsulacie generalnym RP przyjęcie, na które przybyli przedstawiciele władz sowieckiej republiki ukraińskiej i miejscowego społeczeństwa”.

Trudne jest dojście do kwatery. Dyplomaci czasami narzekają, że nie wygodnie kwiaty się składa. Ale na to odpowiedział jeden z badaczy cmentarza „Ale też nie zbyt wygodnie się ginęło. Trudno. ”

Kwatera na planie prostokąta, wyznaczona ogrodzeniem w formie słupków zamkniętych ostrosłupowo połączonych opaską, a w górnej części stalową rurką. Od frontu i z tyłu po dwa dodatkowe słupki, od frontu pomiędzy nimi wejście do kwatery. Na cokole od frontu płaskorzeźbiony krzyż Virtuti Militari. Na ściance wykonane z ciemnoszarego granitoidu tablice z napisami po stronie lewej w języku ukraińskim, po stronie prawej w języku polskim. Kwatera wyłożona kostką (stan na sierpień 2021), po bokach z wyznaczonymi garnierami. Po lewej stronie pomnika znajduje się krzyż rurkowy.

Inskrypcja:

1. TU SPOCZYWA / 114 ŻOŁNIERZY WOJSKA POLSKIEGO / POLEGŁYCH W REJONIE KIJOWA / WIOSNĄ 1920 R. / W BOJACH TOCZONYCH PRZY WSPÓŁUDZIALE / FORMACJI UKRAIŃSKICH / PRZECIW ARMII CZERWONEJ / CZEŚĆ ICH PAMIĘCI //.

2. ТУТ СПОЧИВАЮТЬ / 114 ВОЇНІВ ВІЙСЬКА ПОЛЬСЬКОГО / ЗАГИБЛИХ В РАЙОНІ КИЄВА / ВЕСНОЮ 1920 Р. В БОЯХ, / ЯКІ ВЕЛИСЯ ЗА СПІВУЧАСТЮ / УКРАЇНСЬКИХ ФОРМУВАНЬ / ПРОТИ ЧЕРВОНОЇ АРМІЇ / ВІЧНА ЇМ ПАМ’ЯТЬ //.

3. Пам’ятник  полеглим / польським легіонерам / Споруджений у 1935 р. / Фрагменти знищеного пам’ятника / віднайдені у 1997 р./ Урочисте відкриття відновленого меморіалу  / відбулося 11 листопада 1998 р. / Місцем поховання загиблих легіонерів / від 1992 р. опікується  КНКТП «Згода» //.

4. Kwatera poległych / legionistów polskich / Pomnik postawiono w 1935 r. / W roku 1997 odszukano fragmenty / zniszczonego pomnika. / Uroczystości przekazania odbudowanego pomnika / odbyły się 11 listopada 1998 r. / Kwaterą od 1992 roku opiekuje się KNKSP „Zgoda” //.

5. FUNDATOR I WYKONAWCA / “POLNORD” S.A. / Gdańsk, ul. Na Piaskach 10 //.

Czas powstania: 1998 rok.

Autor i redakcja- Lena Semenowa